Wakacyjne relacje; wybrzeże Bałtyku i Stefan Żeromski

  PISARZ, KTÓRY DAWAŁ MARZENIA. W PRZEDDZIEŃ STULECIA ODZYSKANIA PRZEZ POLSKĘ DOSTĘPU DO MORZA

Przed nami  długo oczekiwane  wakacje.  Ja, jak każdego roku, pomknęłam nad ukochane polskie morze, a tam moją uwagę  znów przyciągnęły pomniki patrona naszej szkoły.  Na Przylądku Rozewie, rzut beretem od  Latarni Morskiej Rozewie II im. Jana Kasprowicza,  góruje okazała, najstarsza w Polsce Latarnia Morska Rozewie I im. Stefana  Żeromskiego, a nieopodal znajduje się pomnik pisarza. Dlaczego rozewskie wieże mają za patronów piewcę Gór Świętokrzyskich i piewcę Tatr…?

Wiosną 1920 roku rząd niepodległej Polski wezwał autorytety literatury, by szerzyły ideę polskości przed lipcowym plebiscytem decydującym o losach Warmii, Mazur i Powiśla. Obaj pisarze bez wahania odpowiedzieli na apel, agitując aktywnie na rzecz przyłączenia tych terenów do Polski, a do serc ludu, jak pisał Żeromski,  najdobitniej i najpełniej  trafiał Jan Kasprowicz. Plebiscyt zakończył się niepowodzeniem, ale duch polski i piękne utwory poświęcone morzu pozostały. 

W dniu Święta Morza, którego pomysłodawcą był m.in. Stefan Żeromski, na murze Latarni Morskiej Rozewie I zamontowano tablicę, na której możemy przeczytać:  Ku czci niezapomnianego piewcy Bałtyku, który w mrokach narodowej nocy wskazywał drogi do niepodległości, a w wolnej Polsce budził miłość do morza - źródła wielkości i potęgi państwa

Dziś, gdy leżymy  na piasku pełnym  muszelek, uszy koi szum fal, a oczy upajają się  lazurem nieba stykającego się na horyzoncie z bezmiarem turkusowej toni, trudno jest nam wyobrazić sobie Polskę bez Bałtyku.  A przecież nasz kraj dwukrotnie utracił Pomorze. 

Gdy od 1772 roku północno-zachodnie ziemie polskie zaczęły dostawać się we władanie Prus, na przejmowane  tereny sprowadzano  niemieckich kolonizatorów, którzy rugowali osiadłe z dawien dawna  rodziny. Tych, którzy pozostali, poddawano bezwzględnej germanizacji. Wprowadzono  powszechny obowiązek szkolny, a szkołom narzucano  niemieckich nauczycieli, w wyniku czego zlikwidowano analfabetyzm, ale w znacznym stopniu zniemczono miejscową ludność, zwłaszcza dzieci, licząc na to, że  problem starszego pokolenia w ciągu 50 lat zniknie w sposób naturalny. Wreszcie  w XIX wieku  zabroniono wygłaszania kazań i słuchania spowiedzi w języku narodowym, nie udzielano konfirmacji dzieciom nie umiejącym czytać po niemiecku, nie można było także ochrzcić potomka imieniem spoza kalendarza niemieckiego. 

Im silniejsze były działania germanizacyjne, tym silniejszy opór, z tym większą determinacją walczono o zachowanie  tożsamości, tym mocniej wzrastała świadomość własnych korzeni.

Niepodległościową  aktywność  wzmógł wybuch rewolucji listopadowej w 1918 r. w Niemczech oraz Powstanie Wielkopolskie z grudnia 1918 roku. Koła polskie zaczęły domagać się w niemieckim parlamencie utworzenia własnego państwa wraz z morskim wybrzeżem. Wydano odezwę, w której stwierdzono, że Polacy na Pomorzu wspólną owiani myślą uznają jeden wielki zwarty i solidarny obóz polski. Wówczas w kołach  niemieckich podniesiono okrzyk oburzenia.  W Gdańsku odbył się zjazd przedstawicieli wszystkich niemieckich partii, by wyrazić sprzeciw wobec polskich dążeń. Nasiliły się represje, zakazano organizowania zebrań, zmuszano do podpisywania deklaracji lojalnościowych, aresztowano przywódców ruchów patriotyczno-wolnościowych. Odpowiedzią polską był partyzancki ruch oporu, który gromadził broń i pieniądze w oczekiwaniu  na hasło wzywające do boju. Samodzielna walka wyzwoleńcza  zbyt słabymi siłami nie dawała szans na zwycięstwo, zwłaszcza że Niemcy podjęli środki pogotowia obronnego i wzmocnili liczebną przewagę, a wyczekiwane przez partyzantów oddziały wielkopolskie zostały zaangażowane przez Piłsudskiego do walk na wschodzie. 

Na Wielkanoc 1919 roku  gen. Józef Haller stanął na ziemiach polskich, gdyż po zakończeniu I Wojny Światowej powierzono mu dowództwo Frontu Pomorskiego celem planowego i pokojowego zajęcia Pomorza. 7 maja uzgodniono warunki pokoju, na mocy którego Niemcy musieli oddać Polsce  określone tereny, a na pozostałych miano ogłosić plebiscyt. Te decyzje wywołały oburzenie Niemców, administracja i bojówki niemieckie zaczęły terroryzować ludność, a akcja protestacyjna, agitacyjna i propagandowa  członków Związku Popierania Niemczyzny w Marchiach Wschodnich (Hakata) rozszalała się do tego stopnia, że pod koniec maja na Pomorzu ogłoszono stan częściowego oblężenia. Przed konferencją pokojową w Wersalu dyplomacja niemiecka próbowała wykazać niepolski rodowód  ludności Pomorza, stąd  tak ważne było, po której stronie opowiedzą się sami  Kaszubi. Ogromne znaczenie miał każdy akt  poparcia dla sprawy polskiej, a do rangi symbolu urosło opowiedzenie się po stronie Polski  kaszubskich delegatów - Antoniego Abrahama i Tomasza Rogali, którym udało się przedostać na konferencję pokojową do  Paryża. 

Ostatecznie 28 czerwca 1919 roku podpisano Traktat Wersalski, w wyniku którego Polsce przyznano Pomorze Wschodnie bez Gdańska i znaczną część Wielkopolski, a na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku zapowiedziano plebiscyty. Gdańsk stał się Wolnym Miastem. 10 stycznia 1920 roku dokument ratyfikowano, a w lutym w 1920 roku Józef Haller dokonał w Pucku symbolicznych zaślubin z morzem - generał wjechał na kasztance do wody i przed wrzuceniem platynowego pierścienia w fale Bałtyku wypowiedział słowa:  W imieniu Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej ja, generał broni Józef Haller, obejmuję w posiadanie ten oto nasz prastary Bałtyk słowiański.

Następnego dnia Haller powtórzył ceremonię w Wielkiej Wsi, obiecując kaszubskim rybakom budowę portu. Dziś jest to chętnie odwiedzane przez letników miasto portowe Władysławowo.

Zaraz po ratyfikacji  traktatu wybuchła euforia, zapanował swoisty kult związany z morzem, gdyż zdawano sobie sprawę ze znaczenia, jakie dla kraju ma dostęp  do Bałtyku.  Integracja Pomorza z  odradzającym się państwem polskim napotykała jednak na coraz większe trudności, gdyż był to typowy teren pogranicza, gdzie mieszały się różne kultury, narodowości i interesy.  Sytuację dodatkowo komplikował fakt, że do pracy w administracji sprowadzono polskich urzędników nie znających tamtejszych realiów. Gdy doszły do tego trudności gospodarcze młodego państwa, co rusz wybuchały konflikty na tle etnicznym, umiejętnie podsycane przez polityków i propagandzistów z różnych stron sceny politycznej. Tak więc Traktat Wersalski nie poukładał wszystkiego raz na zawsze, o czym świadczyły dramatyczne wydarzenia w XX wieku. 

W takim momencie dziejowym żył, działał i tworzył Stefan Żeromski. Pisarzowi nie było obojętne, co wokół niego się wydarza, chciał brać w tym czynny udział, więc bardzo aktywnie angażował się w politykę. Wraz z Janem Kasprowiczem zjeździł  w ramach akcji plebiscytowej Śląsk,  Wielkopolskę, Mazury i Warmię,  agitując na rzecz przyłączenia tych ziem do Polski. Prowadził działalność publicystyczną, często wypowiadał się w kwestiach społecznych i oświatowych, przejawiając  zawsze głęboką troskę o kierunek zmian w niepodległej ojczyźnie.

Żeromski interesował się w sposób  szczególny ukochanym przez niego Pomorzem  i o sprawy tego regionu potrafił się wykłócać z samym Piłsudskim. Na ten temat krążyła nawet anegdotka: gdy wodza zniecierpliwiły wywody pisarza i w pewnym momencie wypalił: „Mam w dupie Pana ziemie zachodnie”, Żeromski oddał z równą siłą: „A ja mam w dupie Pana ziemie wschodnie” i wyszedł trzaskając drzwiami. O  działalności Żeromskiego na rzecz Pomorza wspomniałam już pisząc o  Domku Żeromskiego w Orłowie: https://zeromszczacy.pl/domek-zeromskiego-w-orlowie-id799.html.

Żeromski marzył  o pięknym i sprawiedliwym życiu dla wszystkich i marzenia te rozdawał z nadzieją, że gdy ludzie ich posmakują, to w wolnej Polsce je ziszczą.  Biegał z notesem w ręku po Gdyni, która jeszcze niedawno była małą wioską rybacką i dozorował prace budowlane,  jakby chciał dopilnować, by nie rozpłynął się sen o porcie dającym Polsce dostęp do szlaków handlowych,  jakby wierzył, że te wszystkie mury budynków portowych, że te  kanały przeładunkowe i te doki powstaną z materializacji jego marzeń, że siłą woli sprawi, że wszystko, co w swojej głowie wymyślił,  stanie się piękną i zasobną Polską. Czegoś takiego nie dałoby się w tamtych warunkach zrobić  racjonalnie, na zimno, bez entuzjazmu, śmiałych wizji, a nawet odrobiny szaleństwa.

Gdy euforia  związana z odzyskaniem niepodległości minęła, pisarz z bólem w sercu obserwował, jak marzenia o szczęśliwej Polsce rozsypują się w proch, jak w kraju narastających kontrastów i  konfliktów  społecznych, ekonomicznych i narodowościowych następuje bezprzykładny rozkład moralny. Żeromski przestał być marzycielem i wówczas zmieniło się także jego pisarstwo. W publicystycznym utworze „Snobizm i postęp” napisał rozgoryczony:

Polska nie dlatego powstała, żeby w niej stara nędza, jak za czasu najeźdźców, nadaremnie krwawe łzy lała. Polska nie dlatego powstała, żeby dygnitarz cywilny lub wojskowy, pędząc w automobilu, obryzgiwał dziadów i żebraków, wtulonych w każde załamanie muru stolicy państwa. Polska nie dlatego powstała, żeby w jej granicach miała swe rozpostarcie burżuazyjna fabryka paskarstw, szwindlów i oszustw. Polska odrodziła się z krwi i pracy męczenników po to, żeby na miejscu, gdzie stała ciemnica niewoli, rozpostarło się najjaśniejsze pracowisko postępu

Takie były realia. Jakie zatem książki mógł Żeromski tworzyć wówczas, skoro jego twórczość była odzwierciedleniem epoki, a także stanu umysłu i duszy pisarza…? Czy w czasach  walki o niepodległość i odzyskanie utraconych przez Polskę ziem można było napisać  „Wiatr od morza”  inaczej…? Dziś z pewnością tak, ale wtedy…?   Można by się też zastanowić, jakie książki pisałby Żeromski, gdyby żył dziś - czy, jak wielu współczesnych prozaików, zajmowałby nas głównie swoimi  doświadczeniami z alkoholem, seksem i narkotykami…? A może…? Może z jego wrażliwością  zaangażowałby się w walkę z konsumpcjonizmem,  bezideowością, znieczulicą czy egotyzmem współczesnego człowieka…? Dlatego, zanim „znawcy literatury” zaczną bez pogłębionej  refleksji i znajomości realiów jednym tchem zarzucać pisarzowi  patos, afektację, pisanie na polityczne zamówienie, a nawet nudę czy grafomanię, niechże pierwej  postarają się poznać i zrozumieć okoliczności, w jakich ta literatura powstawała. Nie zapominajmy, że każda epoka to inny język, styl, inne problemy, inna uczuciowość i inny system wartości. 

Dziś żyjemy w zupełnie innych czasach i gdy możemy bez przeszkód dotrzeć  nad Bałtyk, a z polskich portów polskie statki wypływają na szerokie morza i oceany, tym, którzy sięgną po „Wiatr od morza”  bez znajomości pewnych faktów historycznych książka może wydawać się  dziełem anachronicznym, niezrozumiałym, a nawet nudnym i źle napisanym.  Jakże prorocze okazały się słowa  Gustawa Herlinga - Grudzińskiego, który napisał, że Żeromski umiera od dawna po raz drugi i to nie tylko ze względu na nieaktualność problematyki jego książek, ale przede wszystkim dlatego, że młodzież nie chce przez gąszcz jego prozy przedzierać się z tasakiem w ręce, aby oczyścić ją z uczuciowości.

Z pewnością styl Żeromskiego jest wymagający dla pokolenia, które nie tylko nie mówi już pełnymi zdaniami, ale skraca nawet  słowa. Nie jest już, niestety, możliwy powrót do pięknego, obrazowego języka, którym posługiwał się Żeromski, ale jest możliwy szacunek do jego pisarstwa. Jest także możliwe czerpanie korzyści, jakie  dla rozwoju wrażliwości i intelektu daje kontakt z tą wyjątkową literaturą. Dlatego, Szanowni Czytelnicy, odłóżcie tasaki i rozkoszujcie się słowo po słowie pięknie napisanymi książkami Stefana Żeromskiego.

 tekst: Jagoda Jóźwiak; zdjęcia: Andrzej Jóźwiak

Źródła:

http://www.gazetakaszubska.pl/42344/93-rocznica-odzyskania-pomorza-przed-powrotem-polski-nad-morze

http://koszalin7.pl/st/pom/pomorze_105.html

http://www.przyjaciele.koszalin.pl/pl/historia-miasta/redniowiecze/85-kaszubi-w-dziejach-pomorza-zachodniego.html

https://dzieje.pl/postacie/stefan-zeromski-1864-1925

Zdjęcia z internetu:

Zdjęcie z akcji plebiscytowej -  http://www.domekzeromskiego.pl

Gdynia  w 1925 roku - https://dzieje.pl/aktualnosci/95-lat-temu-sejm-podjal-decyzje-o-budowie-portu-w-gdyni

Galeria: